SAMENHANG - KUNST
(1987/88)
Terug naar: De Startpagina
Naar ander artikel : Ondersteuning
van KERKEN en kunstinstellingen. Hoe zit dat? – zie badwijzers: Ondersteuning van KERKEN en kunstinstellingen ; KUNST; Beschouwingen over de KUNST ; KUNST ; Subsidie - waardigheid
– Kunstenaar - ondersteuning – zie bladw. ; Kunst -
collectieve krankzinnigheid - heeft de Kunst een
taak..? zie afl.12/13 ; De
KUNST; HET SCHONE VERSCHIJNSEL ;
De begrippen samenhang en relatie worden op een duidelijke
manier uiteengezet in deel 1 van Beweging en Verschijnsel
Passage uit pag. no.29 van Beweging en Verschijnsel deel 1(1987/88)
Samenhang is niet te maken. Dat is de ontdekking die je doet als je nagaat hoe
de situatie is bij twee aaneen gegroeide elementaire deeltjes. Evenmin is de
samenhang ontvankelijk voor een analytische benadering omdat zo'n benadering
onherroepelijk de samenhang opheft. Omdat wij het op het ogenblik over die
ijle, onvoorstelbaar nietige, elementaire deeltjes en hun aaneengroeien hebben
zou je de hele zaak als theoretisch kunnen beschouwen, zonder dat die voor het
alledaagse leven van betekenis is. Je zou dan echter een grote fout maken, want
met het al of niet begrijpen van de samenhang en de relatie staat of valt de
maatschappij en het samenleven van de mensen. Laten wij even fantaseren en
aannemen dat de moderne mensen bezig zijn met het zo goed mogelijk opbouwen van
onze wereld. Die gefantaseerde, goed opgebouwde, wereld doet recht aan alle
menselijke relaties, maar van een samenhang zal geen sprake zijn. Op grond
daarvan kan er ook geen samenleving bestaan. Uiteraard is die goed
georganiseerde wereld te verkiezen boven een chaotische wereld, althans wat een
aantal aspecten daarvan betreft: veiligheid en mogelijkheden tot ontplooiing
(vrijheid). Maar toch zal er in zo'n wereld niet te leven zijn, omdat leven
gebaseerd is op de samenhang en de verhouding tussen die samenhang en de
relatie.
Ook
bij een kunstwerk draait alles om de samenhang en de verhouding daarvan
tot de relatie. Je bouwt een kunstwerk dan ook niet op, zoals je dat wel doet
als je bijvoorbeeld een brug bouwt. Die brug wordt samengesteld uit een hele
massa onderdelen die op de juiste wijze met elkaar verbonden worden. Het begint
bij wijze van spreken met een paar onduidelijke stukken ijzer en tenslotte is
het een brug. Het ging daarbij om het tot elkaar in relatie brengen
(samenvoegen) van onderdelen. De kunstenaar echter begint met een
voorstelling van het geheel en binnen dat geheel brengt hij steeds meer details
(onderdelen) aan. Eigenlijk begint hij aan het eind, als het ware bij het
resultaat, het nog te scheppen in zichzelf samenhangende kunstwerk: om te
beginnen grof en schetsmatig, maar gaandeweg steeds meer verfijnd. Opmerkelijk,
maar logisch, is daarbij dat het kunstwerk in elke fase van zijn ontstaan mooi
is, d.w.z. in zichzelf samenhangend. Daarom is het voor de kunstenaar altijd
moeilijk om te besluiten wanneer zijn werkstuk af is; hij heeft steeds het
gevoel er nog allerlei aan te moeten doen. Het kunstwerk is in wezen immers in
alle stadia af, hetgeen van de brug niet te zeggen is! De gang van zaken, zoals
die voor de kunstenaar geldt, behoort ook te gelden voor de filosofie. Maar de
moderne filosofie is zogezegd constructief bezig, alsof er een brug gebouwd zou
moeten worden. Daarom ligt bij die moderne filosofie de nadruk op de analyse
als leverancier van onderdelen. Bijna niemand beschouwt en beoefent de filosofie
nog als een kunst. Het behoeft dan ook niet te verwonderen dat een visie, een
heldere beschrijving van de werkelijkheid, nagenoeg geheel uit de filosofie
verdwenen is. Zoals in de kunst en in de filosofie uitgegaan moet worden van de
samenhang, zo moet dat ook bij een samenleving van mensen het geval zijn. Die
samenhang kan niemand er in brengen, zij is er al vanaf het begin van het
wordingsproces en dus ook vanaf het verschijnen van de mens op aarde. Dat
verklaart waarom geďsoleerde natuurvolken, die bijvoorbeeld praktisch nog in de
steentijd leven, onmiddellijk, zodra zij daarmee contact krijgen, de moderne
beschaving kunnen begrijpen en overnemen. Hun breinen zijn, in samenhang met
alle andere mensen, maar zonder dat er een relatie was, mee ontwikkeld. De
mensen behoeven zich slechts bewust te worden van de samenhang, zodat zij in
staat zijn haar te laten gelden. Zodra zij dit kunnen zal het hen eindelijk
gelukken de wereld gestalte te geven, d.w.z. haar te scheppen en voortdurend te
herscheppen naar haar uiterste mogelijkheid, precies zoals de kunstenaar zijn
kunstwerk schept. Een menselijke wereld is gelijk een kunstwerk. Als je
goedbedoeld bezig bent een wereld te construeren, zoals de moderne mensen doen,
loop je tenslotte vast in een eindeloze hoeveelheid relaties, een volkomen
diffuus netwerk waarmee niemand meer raad weet. Omdat die relaties het gevolg
zijn van de analyse (het verbreken) is elke samenhang volledig vernietigd. Het
resultaat is dus precies datgene dat je bedoeld had te overwinnen: chaos.
Als je nog eens bekijkt hoe de situatie bij twee aaneengegroeide
elementaire deeltjes is, dan zie je dat daar is de ruimtebrug (Al-2-3-4,
Al-2-3-5, Bl-2-3-5, Bl-2-3-4, waarbij A5 en B5 samenvallen) en de relatie (de
lijn brandpunt A via A5/B5 naar brandpunt B en omgekeerd). Zoals gezegd berust
de samenhang op de ruimtebrug en de relatie op de gerichte verbinding van de
brandpunten. Bij analyse ontdek ik de relatie op een negatieve of indirecte
manier: de werkelijkheid verzet zich tegen analyse. Ik moet moeite doen om de
zaak uit elkaar te halen. Omdat ik moeite moet doen begrijp ik dat er een
verbinding moet zijn. De samenhang echter doe ik teniet als ik de deeltjes A en
B ga scheiden. Omdat het bij de samenhang om een variant van de ruimte gaat
(continue ruimte) en omdat ik derhalve te doen heb met een niet-materiële zaak
stuit ik nu bij analyse niet op verzet. De samenhang manifesteert zich niet, is
niet proefondervindelijk aantoonbaar en dus niet meetbaar, formuleerbaar,
berekenbaar. Als een cultuur zich uitsluitend met analyse bezig houdt, zoals
dat met onze cultuur het geval is, komen er steeds meer relaties tussen de
dingen voor de dag en tegelijk verdwijnt de samenhang in evenredige mate. Dat
kun je uit ons model (A + B) afleiden. De gang van zaken in onze wereld
bevestigt dit overduidelijk: steeds minder saamhorigheid, kunstzinnigheid,
warmte. En dat tegelijk met een steeds verfijnder organisatie, dus een
gedetailleerder constructie van relaties. Op grond van dit laatste is er ook
meer communicatie, die wel tot een beter elkaar en de werkelijkheid kennen,
maar niet tot meer samenhang leidt. Ook kun je uit ons model afleiden dat
vanuit het analytische denken nooit een samenhangende wereld mogelijk zal zijn.
Het is van groot belang om te begrijpen dat de relatie inhoud is van de
ruimtebrug; hij wordt letterlijk door de continue ruimte omsloten. Vertaald
naar onze wereld betekent dit: de samenleving (gegrond op samenhang) is niet de
inhoud van de maatschappij (gegrond op relaties) maar andersom, de maatschappij
is inhoud van de samenleving. Dit laatste nu is volkomen in strijd met de
gangbare opvatting. Men vindt immers dat je maar in je vrije tijd moet leven en
dat het werk voor het meisje gaat. Leven moet plaats vinden in de ruimte die de
maatschappij voorlopig oningevuld laat en het is de maatschappij die de
leefruimte van de mensen bepaalt. Het leven verkiezen boven het maatschappelijk
functioneren wordt als een dwaasheid beschouwd. In feite echter ligt het
maatschappelijk gedoe van de mensen binnen de samenleving. Het leven heeft als
inhoud dat er brood gebakken moet worden, afspraken gemaakt, kortom dat er
veiligheid en vrijheid is. Daartoe moet je allerlei dingen organiseren, maar
dat moet steeds gebeuren met het oog op de samenhang en dus op het welzijn van
de samenleving. Op kleine schaal, beperkt tot familie of groep, was het
maatschappelijke aanvankelijk inderdaad binnen de levenssfeer gelegen, maar met
het doorbreken van de analyse en de daaraan meekomende grootschalige
industrialisatie is die verhouding gaandeweg omgedraaid.
Passage uit pag. no. 27 van Beweging
en Verschijnsel deel 1(1987/88)
Wat is in een Mozart symfonie de samenhang tussen de noten? De relatie
tussen die noten is gemakkelijk te bepalen als je van de muziektheorie op de
hoogte bent... maar wat is de samenhang? Dat is nu net datgene dat wij
de muziek noemen en dat is iets dat je moet kunnen horen maar dat voor een
ander nooit aantoonbaar is. Je kunt een ander de relaties tussen de noten
duidelijk maken maar niet de muziek. Andersom levert het opbouwen van een
ingewikkeld, maar theoretisch verantwoord, patroon van relaties tussen de noten
nog lang geen muziek op - hoogstens een aantal geluiden die aan muziek doen
denken, en er vaak voor worden aangezien. De samenhang is niet aantoonbaar,
niet begrijpelijk te maken, niet over te dragen en zelfs niet te construeren,
maar ondanks dat alles is zij er wel. De gehele kunst berust er op. Het gaat
over dat ongrijpbare iets dat de kunst tot kunst maakt en in het algemeen de
werkelijkheid tot een geheel. Wanneer de mensen daarover met elkaar van
gedachten wisselen blijken zij vrijwel altijd voor de dag te komen met
informatie die op de relatie betrekking heeft. Doordat zij dit doorgaans niet
bemerken komt het niet in hen op om over de samenhang in geheel andere termen
te gaan denken en spreken. Die termen kunnen geen betrekking hebben op materiele
aspecten van de werkelijkheid zodat alle gepraat daarover en het als de maat
stellen daarvan nergens op slaat. De werkelijkheid als samenhang is niet uit te
spreken noch empirisch aan te tonen, maar die werkelijkheid kan zich slechts
laten gelden. En dat doet zij dan doormiddel van het ruimtelijke, dat bij de
mensen voor de dag komt als onbevooroordeeld zijn, openstaan, de ander vrij
laten, geen macht zoeken, onvoorwaardelijk liefhebben, enzovoort. Intuďtief
voelen de mensen blijkbaar aan dat met elkaar samenhangen een zaak van ruimte
is en dat bij ontbreken van samenhang alles bekrompen en benauwd is.
Naar ander artikel : Ondersteuning
van KERKEN en kunstinstellingen. Hoe zit dat? – zie badwijzers: Ondersteuning van KERKEN en kunstinstellingen ; KUNST; Beschouwingen over de KUNST ; KUNST ; Subsidie - waardigheid
– Kunstenaar - ondersteuning – zie bladw. ; Kunst -
collectieve krankzinnigheid - heeft de Kunst een
taak..? zie afl.12/13 ; De
KUNST; HET SCHONE VERSCHIJNSEL ;
;
Veel leesgenot,
Rob van Es
Terug naar: De Startpagina
|
|