Mei 1984
anarchie,anarchisme,anarchist,atheisme,atheist,burgerlijke
ongehoorzaamheid,charles de coster,don quichotte, gehoorzaamheid, geweld,macht,machthebbers,machtsinstituten,psyche,tijl
uilenspiegel,vrijheid,zelfbewustzijn.
Naar het begin van het artikel
Terug naar:
de Startpagina
Naar andere artikelen: Kunnen
moslims zich invoegen in de Moderne cultuur..? – aflevering no. 37, ; Abortus, de christelijke praktijken ; De Vrije Wil ; Godsdienst en Geloof ; God
bestaat niet ; De verdedigers van de Godsdienst ; Evolutie of Creatie
; Veiligheid ; het
zelfbeschikkingsrecht. ; Een
korte schets van de “Menselijke Seksualiteit” ; De
verloedering van de seksualiteit ; Briefwisseling -Incest ; Het
toenemend belang van het Atheďsme ; De
fundamentele intolerantie van de Godsdienst ; Bedreiging van het vrijdenken en het atheďsme
; Beschermingsrecht
; Waarom
is de Islam als godsdienst tegen de Westerse Wereld..? zie no. 27. ;
Toch nog
een Theocratie- zie afl. 18 ; Onder
MACHT versta ik… ; Ongewenst atheďsme- zie afl. 32 ; VRIJHEID, een
duister begrip ; Een grens te ver (Israël) ; Verbieden
van de godsdienst..?-zie afl. 21 ; Discrimineert
/ onderdrukt de Westerse Cultuur..? zie aflevering 60 / 61 ; Waarom is de
Islam als godsdienst tegen de Westerse Wereld ..? zie no. 27 ; De Islam ; Het staat in
de Koran- zie aflevering 36 ; De heilige wet-De Sjari’a ; Burqa, volg bladwijzer
; Kunnen
moslims zich invoegen in de Moderne cultuur..? – aflevering no. 37 ;
Het
zelfbeschikkingsrecht ; Is
er dan toch nog een GOD..? Hoe zit dat..? ; Tijl Uilenspiegel (Een beschouwing over Vrijheid en Liefde) ; Individualisering ; Individualisering-Tomeloze
verwarring-Collectieve krankzinnigheid_zie nr. 12 ; De Islam is met groot succes in opmars.-afl.18 ; Waar
gaat het in de mensheid nu wezenlijk om..? ; Een dodelijke oorlogsverklaring aan de mens-afl.65
; Geen GOD, wat
dan..! ; Hoe
zit het nou met God, Allah, Jahweh, Religies, etc. ; Bestaat
GOD toch..? ; Jodendom en het christendom hebben een heldere intuďtieve basis,
die teruggaat tot diep in de grijze oudheid. Hoe zit dat met de Islam..?-zie nr. 64 ; AGRESSIE
; Hoe herstel je “
HET GEZAG ” ; GEMOEDELIJKHEID/vriendelijkheid -zie A-afl.22 , B -De
Filosoof en de Politiek en C -scroll naar 54 en 59 ;
Nihilisme en Anarchisme als basis van het Atheďsme
; Discussie
over Atheďsme - zie nr. 20 ; Moskeeën; de Islam is met groot
succes in opmars-zie afl.18
; Kan
macht zich ten goede keren ; Uilenspiegel en de macht ; Ongehoorzaamheid
; Een alternatief bestuur ; Vernietiging
van macht ;
UILENSPIEGEL
EN DE MACHT
Naar bladwijzers: Terroristen ; Hamlet sterft aan het
verraad ; Verantwoordelijk-1
; Verantwoordelijk-2
; Verkiezingen ; Onverschilligheid
; De MACHT BESTAAT NIET
;
Uit
de reacties op de televisie-uitzending over "anarchisme en anarchie"
bleek dat sommige mensen uit mijn betoog hebben begrepen dat elk verzet tegen
het gezag tot “de rellenschopperij" zou moeten worden gerekend en dat het
dus in al die gevallen zou gaan om het zoeken van macht. Dit nu is geenszins
mijn bedoeling geweest. Omdat het in de uitzending enigszins onduidelijk was,
wil ik proberen een en ander nog wat toe te lichten en daarbij wil ik gebruik
maken van een gedachte die ik in een vorige uitzending over "burgerlijke
ongehoorzaamheid" naar voren heb gebracht, de gedachte, namelijk, dat je
gehoorzaamheid aan het gezag moet veinzen als je niet onder het geweld
verpletterd wilt worden. De geestesgesteldheid die dat mogelijk maakt- de
geestesgesteldheid van Tijl Uilenspiegel – is een geheel andere dan die van
rellenschoppers en vechtersbazen. Het lijkt me nuttig hierop nog wat nader in
te gaan.
Er
is, bij mijn weten, in de gehele westerse literatuur geen beter voorbeeld te
vinden, als het gaat om een beschrijving van een mens die in de praktijk van
het leven raad weet met de machten waarmee hij geconfronteerd wordt, dan het
voorbeeld van Tijl Uilenspiegel, zoals dat indertijd door Charles
de Coster gegeven is. Er zijn genoeg voorbeelden van de strijd van een mens
tegen de machten en vooral ook van het lijden van de mens onder het geweld van
de machten. Maar in al die voorbeelden delft de vrijheidslievende mens op de
een of andere manier het onderspit: Hamlet sterft aan het verraad van
de machthebbers, Don Quichotte lost op in de belachelijkheid en Vorst Mysjkin
uit De idioot van Dostojewski verzinkt in de waanzin van de epilepsie. Het zijn
alle drie voorbeelden van mensen die het zuiver menselijke probeerden waar te
maken en daarbij slecht aan hun einde kwamen. Want de menselijkheid en de
waarheid zijn blijkbaar onmogelijk in deze wereld, je moet wel stapelgek zijn
om daar achteraan te gaan en als je het toch doet loopt het verkeerd met je af,
je wordt als Christus aan het kruis genageld.
Maar
daar is dan het verhaal van Tijl Uilenspiegel en in dat verhaal verloopt alles
precies omgekeerd: het is nu niet Tijl die voor gek staat aan de wereld en
daaraan ten onder gaat, maar het is de wereld die aan Tijl voor gek staat en
onhoudbaar blijkt, terwijl Tijl "eeuwig voortleeft" als een
"wachter" over “de vrijheid van deze landen". Overal waar Tijl
verschijnt wordt de wereld belachelijk en dat gaat zelfs zover dat de
opgeblazen machthebbers nu aan de beurt zijn om voor hun eigen leven te moeten
vrezen, want aan het vrijheidsbesef van de mensen, gesymboliseerd in Tijl,
sneuvelen op den duur alle machtsinstituten en hun vertegenwoordigers. Als je
probeert een analyse te maken van de geestesgesteldheid van Tijl Uilenspiegel,
dan valt je volgens mij onmiddellijk op dat voor Tijl de macht eigenlijk
helemaal niet bestaat. De macht is iets dat in zijn zelfbewustzijn niet
voorkomt; hij denkt nooit in termen van macht en dus is hij er ook niet op uit
om op welke wijze dan ook zelf macht uit te oefenen. Zelfs in harde
confrontaties met de heersende machthebbers gebruikt hij geen machtsmiddelen.
Maar geweld gebruikt hij daarentegen wel degelijk - hij behoort niet tot de
mensen die een lijdzame geweldloosheid propageren als middel tegen
gewelddadigheid van de machthebbers. Waar het onvermijdelijk is kunnen zij
rekenen op een klap voor hun kop en erger. Want Tijl is een gevaarlijk man die
nooit straffeloos aangetast kan worden. Hoewel zijn geweld zo mild mogelijk is,
is het toch steeds bijzonder effectief en bedreigend. Als je zijn vijand bent -
en dus een vijand van de vrijheid - loop je met Tijl een groot risico. Je loopt
alle kans er op een volkomen onverwachte manier het loodje bij te leggen. Het
geweld van Tijl is een ander geweld als dat van de machthebbers. Omdat het
steeds machtsontkennend is en niet machtsbestrijdend, vertoont het een
individueel karakter: voor hem, Tijl, bestaat er geen macht, hij loopt door de
machtsstelsels heen, goedschiks of kwaadschiks zullen die stelsels voor hem
uiteenvallen. Het individuele is hier essentieel omdat de ontkenning van
waarden een zaak is van de individuele mens. Vernietiging van macht is in wezen
ontkenning van waarden omdat de macht berust op een waardenstelsel. En een
ontkenning daarvan kan alleen maar plaatsvinden in een mens voorzover die
individueel is. De machten in deze wereld zijn dan ook nooit vanuit een
collectief onttakeld; voorzover er onttakeling heeft plaatsgevonden is dat
gebeurd vanuit individuele mensen. Een collectief daarentegen kan alleen maar
een verschuiving en een wisseling van de macht teweeg brengen. De treurige
geschiedenis van de landen die zich van de kolonialisten en imperialisten
bevrijd hebben toont dit duidelijk aan: er zijn overal nieuwe machten en
machthebbers verschenen, steunend op bepaalde collectieven die een anonieme
macht uitoefenen. Een macht namens iets anders, “het volk" bijvoorbeeld.
Zij oefenen die macht nooit uit "namens zichzelf" en hun
dienstknechten, de politie en de soldaten gebruiken hun geweld ook niet "namens
zichzelf" maar steevast namens de "overheid".
Kortom:
die hele zaak is anoniem en het bestrijden daarvan gebeurt ook anoniem. Niet
voor niets is de gangbare mening van de mensen dat machten op een collectieve
manier bestreden moeten worden. Vinden wij niet bijna allemaal dat je er met
zijn allen tegenaan moet, of toch minstens met een heel grote groep? En durven
velen van ons het niet juist daarom aan omdat het dan anoniem gebeurt? Maar we
vergeten daarbij dat we dan wel met de macht bezig zijn, weliswaar in de vorm
van bestrijding, maar toch met macht. En het zal de eerste keer niet zijn dat
we, als we gewonnen hebben, er dadelijk hartelijk toe bereid zijn zelf macht te
gaan uitoefenen - ook weer "namens ..." en dus anoniem. Alle
revoluties hebben tot nu toe dit beeld te zien gegeven.
Verantwoordelijk-1 ;
Verantwoordelijk-2
Als ik zeg dat voor Tijl Uilenspiegel de macht niet bestaat, wil
dat niet zeggen dat hij niet zou weten dat de hele wereld van machten aan
elkaar hangt. Neen, het wil zeggen dat hij in de gaten heeft dat de macht een
belachelijke hersenschim is, een fictie die de mensheid in zijn ban heeft
zolang de mensen nog niet aan zichzelf toegekomen zijn en nog niet ontdekt
hebben dat geen enkel mens meer waarde heeft dan een ander mens. Het is hiermee
net zoals met het atheďsme: voor de atheďst is god een hersenschim van
onvolwassen mensen, maar de atheďst weet ook dat die hersenschim zo ongeveer de
hele wereld beheerst en daarop een heel kwalijke invloed heeft. En zoals de
atheďst, als het goed is, heel goed weet langs welke wegen die invloed zich
laat gelden, zo weet Tijl Uilenspiegel heel precies hoe de machten in deze wereld
functioneren. Uit het hele verhaal van Charles de Coster blijkt hoe goed Tijl
zijn wereldje kende en hoezeer hij de psyche van de machthebbers doorzag. En
dat is het tweede dat mij bij analyse van Tijl's geestesgesteldheid opvalt.
Beter dan wie ook doorzag hij de zaak en hij wist nauwkeurig wat hij ervan te
verwachten had. Hij was bepaald niet goed van vertrouwen. Op zijn eigen
eenvoudige en heldere wijze maakte hij een analyse van de wereld en stemde zijn
gedrag daarop af. Zo begreep hij dat er tegen de macht niet te strijden valt,
omdat overheersing en tirannie en geweld juist de specialiteit van de macht
zijn. De macht is immers alleen dan de macht als hij de sterkste is en dus is
hij ook en in de eerste plaats tegenover jou de sterkste. Bovendien berust de
macht op een anoniem collectief dat in zichzelf geen verantwoordelijkheid
draagt. Daar sta jij als verantwoordelijk individu tegenover en dan is
de strijd al bij voorbaat verloren. Zonder dat er ook maar iemand een traan om
je laat en zonder dat er iemand hartzeer over je heeft word je verpletterd.
Want de orde moet gehandhaafd worden, de regels nageleefd, het recht geëerbiedigd
en de opstandige gestraft. Er is derhalve niets met de macht te beginnen en het
getuigt van inzicht in de realiteit als je er dus niets mee begint. Maar
"niets met de macht beginnen" wil zeggen dat je er onverschillig voor
bent, dat de macht jou niets waard is zodat je met het grootste gemak kan
veinzen er gehoorzaam aan te zijn als de druk te groot is - wat hij uiteraard
altijd is. Tijl begon dan ook steevast met aan iedereen die het horen wilde uit
te leggen hoe gehoorzaam hij was en hoezeer hij de regels van het fatsoen en de
goede zeden naleefde. Hij deed keurig wat de machthebbers van hem verlangden,
alleen, hij dééd het niet, hij deed wat anders dan het leek te zijn. Hij
veinsde gehoorzaamheid en holde daarmee het hele stelsel uit zodat er alleen
nog maar belachelijke holle wind over bleef. En, nogmaals: dat gelukt je alleen
maar als je precies weet hoe de zaak in elkaar steekt.
Verantwoordelijk-1 ; Verantwoordelijk-2
De
achilleshiel van de macht is onkwetsbaar voor bestrijding van de macht; hij is
uit de aard der zaak tegen bestrijding gepantserd met alle mogelijke en
onmogelijke middelen. Maar waar hij niet tegen kan is onverschilligheid.
Met het negeren van de macht tref je de achilleshiel dodelijk. Daarom zijn
machthebbers er altijd op uit hun macht te bevestigen door de mensen
voortdurend onder druk te houden. Zij mogen er niet onverschillig voor worden,
zij moeten die druk blijven voelen. En op alle tekenen die op onverschilligheid
wijzen, zoals een geringere opkomst bij verkiezingen, wordt bijna
hysterisch gereageerd. Onmiddellijk wordt er, zowel door links als rechts, op
gewezen dat onverschilligheid ten aanzien van onze maatschappelijke
instellingen en opvattingen rampzalig is voor “de democratie"- waarmee
natuurlijk ons machtsstelsel bedoeld wordt. Onverschilligheid zou "rechtse
krachten" een kans geven en een voedingsbodem zijn voor autoritaire
systemen. Natuurlijk houdt dat in dat onze systemen niet autoritair gevonden
worden en alleen maar bestaan terwille van de mensen met wier lot men o zo
begaan is. Maar in werkelijkheid is het gevaar van onverschilligheid juist dat
het voor geen enkel systeem een voedingsbodem kan zijn. Onverschilligheid, geen
waarde hechten aan, is in alle opzichten bedreigend voor welke macht dan ook.
Met onverschillige mensen is niets aan te vangen; zij lopen niet warm voor
ideologieën, zij gaan niet achter mooie praatjes staan en zij zijn niet te
krijgen voor collectieve verdwazing zoals oorlogen. Zij zijn niet bereid om
beleefd te zijn tegen lui met een pet op. Hoezeer het ook op weerstanden bij de
traditioneel idealistisch denkende mensen zal stuiten, toch ontkom je er niet
aan dat het juist de onverschillige mensen zijn in wie de voedingsbodem voor de
vrijheid gereed ligt. Zolang er nog achter allerlei waarden aangejaagd wordt
kan er geen sprake van vrijheid zijn. Die waarden immers dwingen de mensen een
richting uit, zij houden de mensen gevangen in doelen en doelstellingen die verwerkelijkt
moeten worden.
Verantwoordelijk-1 ;
Verantwoordelijk-2
In zekere zin kan je Tijl Uilenspiegel een
anarchist noemen. In ieder geval is hij “een zichzelf besturend mens”.
Een vrij mens. En daarom leek het me goed om te proberen aan de hand van zijn
voorbeeld iets duidelijk te maken van het onderscheid dat ik zie tussen
enerzijds "machtsbestrijders", met hun vormen van
collectief en anoniem geweld en anderzijds "machtsontkenners"
die in principe altijd individueel tewerk gaan en op grond daarvan, als
zij onder omstandigheden genoodzaakt zijn geweld te gebruiken, dit op een heel
andere manier doen. Een manier die niet bepaald wordt door de behoefte om te
winnen, zoals met bestrijders het geval is, maar door de behoefte om het geweld
op te lossen. Als je dat laatste wilt zal je steeds proberen om zelf geweld te
vermijden, terwijl het geweld dat je in uiterste nood gebruikt incidenteel en
individueel zal zijn. Dat wil zeggen: samenhangend met een bepaalde situatie
waarin jij verkeert en samenhangend met bepaalde personen die jou in die
concrete situatie in je vrijheid en menselijkheid belemmeren. Een beroep op een
algemene maatschappelijke situatie of op een bevel kan volgens mij nooit als
argument gebruikt worden. Als je dus zou zeggen dat je politieagenten
doodschiet omdat zij "handlangers van de machthebbers" zijn, of als
je zou zeggen dat je Russen doodschiet omdat je daartoe "bevel" hebt
gekregen, dan vind ik dat je fout bezig bent. Je bent in beide gevallen bezig
iets anoniems te bestrijden en in beide gevallen is het de bedoeling dat je zult
winnen op den duur. Om daarna je eigen macht in te stellen, want waarom zou je
anders willen winnen? Je bent dan in een feite een machtzoeker die wil zien of
de bestaande macht nog wel macht heeft om hem eventueel over te nemen. Ik denk
dat verreweg de meeste bestrijders van machthebbers in de grond van de zaak
machtzoekers zijn. Bij rellenschoppers en terroristen is dat erg duidelijk, niet voor niets zijn zij alleen
maar dapper als zij opgaan in een anoniem collectief waarin elke verantwoordelijkheid
voor eigen gedrag wegvalt. Precies zoals dat het geval is bij diegenen die zij
bestrijden: de machthebbers, die immers nooit namens zichzelf bezig zijn
en dus ook niet persoonlijk verantwoordelijk zijn. Ze behoren gewoon bij
elkaar, de machthebbers en de bestrijders.
Maar
als je de macht ontkent en van daaruit in een geweldsituatie
terechtkomt, is er niets en niemand die jouw verantwoordelijkheid
overneemt, omdat er voor jou geen macht bestaat. Je bent zelf verantwoordelijk
en het eventuele geweld dat je moet gebruiken is een deel van je eigen leven.
Het is nodig om de redeloosheid te doorbreken, maar niet om macht te verwerven.
Het verzet van de zichzelf besturende mens beoogt het tegendeel van macht, het
beoogt vrijheid.
Verantwoordelijk-1 ; Verantwoordelijk-2
No.
147- juni 1984
Bovenstaande
tekst is geschreven: Door Jan Vis, filosoof.
Terug naar:
de Startpagina
Naar bladwijzers: Terroristen ; Hamlet sterft aan het
verraad ; Verantwoordelijk-1
; Verantwoordelijk-2
; Verkiezingen ; Onverschilligheid
; De MACHT BESTAAT NIET
;
Naar andere artikelen: Kunnen
moslims zich invoegen in de Moderne cultuur..? – aflevering no. 37, ; Abortus, de christelijke praktijken ; De Vrije Wil ; Godsdienst en Geloof ; God
bestaat niet ; De verdedigers van de Godsdienst ; Evolutie of Creatie
; Veiligheid ; het
zelfbeschikkingsrecht. ; Een
korte schets van de “Menselijke Seksualiteit” ; De
verloedering van de seksualiteit ; Briefwisseling -Incest ; Het
toenemend belang van het Atheďsme ; De
fundamentele intolerantie van de Godsdienst ; Bedreiging van het vrijdenken en het atheďsme
; Beschermingsrecht
; Waarom
is de Islam als godsdienst tegen de Westerse Wereld..? zie no. 27. ;
Toch nog
een Theocratie- zie afl. 18 ; Onder
MACHT versta ik… ; Ongewenst atheďsme- zie afl. 32 ; VRIJHEID, een
duister begrip ; Een grens te ver (Israël) ; Verbieden
van de godsdienst..?-zie afl. 21 ; Discrimineert
/ onderdrukt de Westerse Cultuur..? zie aflevering 60 / 61 ; Waarom is de
Islam als godsdienst tegen de Westerse Wereld ..? zie no. 27 ; De Islam ; Het staat in
de Koran- zie aflevering 36 ; De heilige wet-De Sjari’a
; Burqa, volg bladwijzer ; Kunnen
moslims zich invoegen in de Moderne cultuur..? – aflevering no. 37 ;
Het
zelfbeschikkingsrecht ; Is
er dan toch nog een GOD..? Hoe zit dat..? ; Tijl Uilenspiegel (Een beschouwing over Vrijheid en Liefde) ; Individualisering ; Individualisering-Tomeloze
verwarring-Collectieve krankzinnigheid_zie nr. 12
; De Islam is met groot succes in
opmars.-afl.18 ; Waar
gaat het in de mensheid nu wezenlijk om..? ; Een dodelijke oorlogsverklaring aan de mens-afl.65
; Geen GOD, wat
dan..! ; Hoe
zit het nou met God, Allah, Jahweh, Religies, etc. ; Bestaat
GOD toch..? ; Jodendom en het christendom hebben een heldere intuďtieve basis,
die teruggaat tot diep in de grijze oudheid. Hoe zit dat met de Islam..?-zie nr. 64 ; AGRESSIE
; Hoe herstel je “
HET GEZAG ” ; GEMOEDELIJKHEID/vriendelijkheid -zie A-afl.22 , B -De
Filosoof en de Politiek en C -scroll
naar 54 en 59 ; Nihilisme en Anarchisme als basis van het Atheďsme
; Discussie
over Atheďsme - zie nr. 20 ; Moskeeën; de Islam is met groot
succes in opmars-zie afl.18
; Kan
macht zich ten goede keren ; Uilenspiegel en de macht ; Ongehoorzaamheid
; Een alternatief bestuur ; Vernietiging
van macht ;
Artikel
werd geplaatst in de uitgave "IN NIETS NEUTRAAL" van De Vrije
Gedachte te Rotterdam.
Aangezien de filosofie
er niet is voor enkele bevoorrechten, maar juist voor alle mensen, is het
citeren uit dit artikel zonder meer toegestaan. Bronvermelding wordt echter wel
op prijs gesteld.
|
|